به‌عنوان مثال رانندگان قانونمند کانادایی می‌توانند از پلیس اعتبار بگیرند و به صورت رایگان از خودروهای عمومی استفاده کنند یا در بسیاری از کشورهای پیشرفته افراد از سالمندان به صورت رایگان پرستاری می‌کنند و در ازای ساعاتی که صرف نگهداری داوطلبانه از سالمندان کرده‌اند، در بانک سرمایه اجتماعی اعتبار زمانی می‌گیرند تا در زمان سالمندی خود یا اعضای خانواده‌شان به همان میزان خدمات پرستاری رایگان دریافت کنند.
اقتصاددانان جهانی معتقدند که این مدل‌های غیرپولی خدمات می‌تواند هزینه‌های مالی کشورها را به حد قابل توجهی کاهش دهد. اهمیت این رویکرد تازه اقتصاد در جهان به حدی است که در سال‌های اخیر بیشتر برندگان نوبل اقتصاد از بین اقتصاددانانی انتخاب شده‌اند که روی مدل‌های اقتصاد رفتاری کار کرده و دستاوردهای کاربردی داشته‌اند.
چرا سرمایه اجتماعی در اقتصاد مهم شد؟
هر زمان که صحبت اقتصاد به میان می‌آید، توجه‌ها بیشتر به سمت شاخص‌های قیمتی و سایر متغیرهای اقتصادی همچون نرخ رشد اقتصادی و آمار بیکاری معطوف می‌شود. با وجود این، در چند دهه اخیر بار دیگر با ظهور نسل جدید اقتصاددانان نهادگرا مؤلفه‌های غیرقیمتی اقتصاد مورد تأکید قرار گرفته است.
مؤلفه‌های اقتصادی عموما از نوع کمی هستند اما در اقتصاد شاخص‌های دیگری وجود دارند که ماهیت اجتماعی و فرهنگی دارند. این شاخص‌های اجتماعی و فرهنگی عموما به صورت کیفی مورد تحلیل قرار می‌گیرند. یکی از مؤلفه‌هایی که در سال‌های اخیر اقتصاددانان نهادگرا بر آن تمرکز کرده‌اند، افزایش سرمایه اجتماعی در جوامع توسعه‌یافته و درحال توسعه است. سرمایه اجتماعی به این مفهوم است که با افزایش اعتماد عمومی در بین مردم بسیاری از هزینه‌هایی که ناشی از عدم اعتماد متقابل درجامعه است، کاهش می‌یابد. مهم‌ترین وجه مثبت افزایش سرمایه اجتماعی و اعتماد عمومی، کاهش هزینه عقد قرارداد در بین افراد است؛ زیرا هرچه اعتماد عمومی بالاتر باشد، نیاز به تنظیم قراردادهای پیچیده و پرهزینه کمتر احساس می‌شود. اهمیت مفهوم بالندگی سرمایه اجتماعی به حدی است که در دودهه گذشته بسیاری از برندگان نوبل اقتصادی جایزه خود را به دلیل فعالیت در حوزه سرمایه اجتماعی دریافت کرده‌اند.
بحران هزینه نگهداری سالمندان
بین مدل‌های مختلفی که بر پایه اقتصاد بدون پول شکل گرفته است، پرستاری سالمندان و معلولان و ذخیره اعتبار زمانی در بانک سرمایه اجتماعی رایج‌تر شده است. علت این موضوع آن است که درحال حاضر کشورهای پیشرفته با چالش و به عبارتی با بحران هزینه‌های نگهداری از سالمندان مواجه شده‌اند.
به گزارش بانک جهانی در سال ٢٠١٧ میلادی، هلند معادل ٤,٣درصد از تولید ناخالص داخلی خود را هزینه نگهداری از سالمندان کرده است. پس از هلند کشورهای فنلاند، سوئد و دانمارک در رده بالاترین کشورهایی هستند که برای سالمندان هزینه می‌کنند. در میان کشورهای آسیایی، ژاپن بیشترین هزینه را برای نگهداری از سالمندان خود صرف می‌کند. هزینه ژاپن برای نگهداری از سالمندان معادل ٢درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور است. همچنین دولت آمریکا در سال ٢٠٠٤ میلادی به‌طور متوسط ٢٢هزار دلار برای هر سالمند هزینه کرده که این معادل دوبرابر مقداری است که این کشور برای افراد کمتر از ١٩سال هزینه می‌کند.
بیشتر از نیمی از ایرانی‌ها میانسال و سالمند شده‌اند
در این میان ایران هم از نظر جمعیتی کم‌کم به سرنوشت کشورهای اروپایی مبتلا می‌شود. براساس آمارهای موجود، درحال حاضر جمعیت ایران روی به سالمندی گذاشته است. براساس آخرین آماری که علی‌اکبر محزون، مدیرکل دفتر جمعیت مرکز آمار ایران در تابستان ٩٨ داده است، درحال حاضر تقریبا نیمی از جمعیت کشور به دوره میانسالی و سالمندی وارد شده‌اند. او توضیح داده است: «حدود ٤٧درصد جمعیت کشور، میانسال ٣٠ تا ٦٤ساله و ٦,٤درصد جمعیت بالای ٦٥سال است.»
محزون گفت: «تا پیش از سال ١٣٧٥ عمده جمعیت یعنی بیش از ٤٠درصد زیر ١٥سال بودند و از سال ٧٥ تا ٩٠ در فاز جوانی جمعیت قرار داشتیم و از سال ٩٠ به بعد وارد فاز میانسالی شدیم.
این موضوع درحالی رخ می‌دهد که نرخ باروری ایرانیان کاهش یافته است و با پیرشدن جمعیت، هزینه نگهداری سالمندان برای اقتصاد ایران بیشتر می‌شود.»
این آمارها نشان می‌دهد که گرچه هنوز بافت جمعیتی ایران تقریبا جوان محسوب می‌شود اما در دودهه آینده به احتمال زیاد با مشکلات مشابهی مواجه می‌شوند. بنابراین بررسی راه‌حل‌ها و تجارب سایر کشورها برای کاهش هزینه‌های نگهداری سالمندان ضروری به نظر می‌رسد.
پرستاری بدون پول از سالمندان
در چند دهه گذشته در اروپا، آمریکای شمالی و شرق آسیا فرهنگ خانواده سه‌نفره یا دونفره تثبیت شده است و با سرعت‌گرفتن تحولات در دنیای مدرن و تغییر سبک زندگی، سالمندان زیادی احتمالا ناچار به زندگی انفرادی می‌شوند. از سوی دیگر به دلیل اینکه هزینه نگهداری از سالمندان بسیار سنگین است و دولت‌ها نیز نمی‌توانند این بار سنگین مالی را برعهده بگیرند، بنابراین کارشناسان اقتصاد- اجتماعی راه‌های جایگزین برای این مشکل پیشنهاد دادند.
یکی از خلاقانه‌ترین راه‌حل‌ها برای غلبه بر این مشکل که در برخی کشورها به اجرا گذاشته شده است، پروژه بانک سرمایه اجتماعی است. در این طرح افراد سالمند می‌توانند از طریق اینترنت درخواست کنند که فرد جوانی از آنها مراقبت کند.
این مراقبت به معنای مراقبت‌های درمانی نیست بلکه سالمندان از افراد جوان‌تر درخواست می‌کنند آنها را به گردش ببرند، برای آنها کتاب بخوانند و در کارهای روزمره به آنها کمک کنند. اما نکته جالب این طرح آن است که افراد جوانی که این خدمت را به سالمندان ارایه می‌دهند، در برابر آن هزینه‌ای را دریافت نمی‌کنند. در این مدل به جای هزینه، افراد جوان به ازای زمانی که برای سالمندان اختصاص می‌دهند، در حساب کاربری خود اعتبار دریافت می‌کنند. این افراد جوان در سالمندی می‌توانند از این اعتبار استفاده کنند و زمان سالمندی خود را در تنهایی سپری نکنند. این طرح درعین سادگی در آمریکای شمالی با موفقیت درحال اجراست.
آنچه درباره این طرح جلب توجه می‌کند، آن است که دوره اجرای این طرح یک دوره حداقل ٣٠ساله است، بنابراین اجرای این طرح مستلزم سطح بالایی از اعتماد عمومی است. در نتیجه به نظر می‌رسد افرادی که در این طرح همکاری دارند، به قدری به افراد جامعه اعتماد دارند که خدمتی را در زمان فعلی انجام می‌دهند تا شاید در زمانی بسیار دور خدمت مشابهی را دریافت کنند.
نمونه‌ای که ذکر شد، نمونه‌ای درخشان از اثر افزایش اعتماد عمومی بر حل یک مشکل اقتصاد اجتماعی محسوب می‌شود. در این نمونه یک فعالیت داوطلبانه در موضوع نگهداری از سالمندان با استفاده از ظرفیت سرمایه اجتماعی تبدیل به یک سیستم نظام‌مند شد. برای بررسی این طرح اجتماعی نکات متعددی باید مورد توجه قرار بگیرد. مهم‌ترین نکته در این طرح آن است که کلیه مراحل این طرح براساس توجه به وظیفه اجتماعی و با درنظرگرفتن اعتماد عمومی انجام می‌گیرد. توجه به اعتماد عمومی در این سیستم باعث می‌شود که فرد برای فرار از مشکلات آتی خود در دوران سالمندی مجبور به انعقاد قراردادهای پیچیده با شرکت‌های بیمه نباشد. این روند باعث می‌شود بار مالی سنگینی از دوش افراد جامعه و دولت برداشته شود. مشکل دیگری که این طرح می‌تواند برطرف کند، کاهش هزینه‌های ناشی از شکاف بین‌نسلی در بین افراد جامعه است. در جوامع درحال توسعه به دلیل اینکه افراد با گروه‌های متفاوت سنی در گفت‌وگو و ارتباط با یکدیگر دچار مشکل هستند، هزینه زیادی برای مذاکره و ارتباط افراد جوان و میانسال اتلاف می‌شود. نمونه این مشکل درکشور ما، عدم ورود نیروی جوان و تحصیل‌کرده به حوزه‌های مدیریتی است. علت این مشکل را می‌توان در مهارت‌نداشتن گفت‌و‌گوی بین‌نسلی در بین افراد جامعه جست‌وجو کرد. به نظر می‌رسد با اجرای سیستم نگهداری سالمندان نسل‌های مختلف توانایی بیشتری در مذاکره با یکدیگر پیدا می‌کنند. افزایش ارتباط بین‌نسلی می‌تواند به‌شدت هزینه‌های مرتبط با جست‌وجوی کار و مذاکره را کاهش دهد که این مطلب از دیگر مزایای این طرح به شمار می‌رود.در نهایت می‌توان گفت از این جهت که کشورهای درحال توسعه با مشکل کمبود منابع مواجه هستند، توجه به طراحی‌هایی مانند بانک سرمایه اجتماعی که بر مؤلفه‌های کیفی مانند اعتماد عمومی تکیه دارد، می‌تواند مشکلات این کشورها را با هزینه مالی بسیار کمتری برطرف کند.
*امیر قاسمی
