تاریخ‌تاسیس آن در روزنامه حبل‌المتین ۱۳۰۹ق ذکر شده است. شرکت در سال دوبار سود سهام را پرداخت و صورت سرمایه و سود خود را به صورت سالانه منتشر می‌کرد. [۱] بنا به گفته جمالزاده شرکت تا سال ۱۳۳۵ق همچنان به فعالیت خود ادامه می‌‌داد. [۲] به گزارش حبل‌المتین کمپانی مملکت فارس در سال ۱۳۰۹ق و به سرمایه دو کرور قران (یکصد هزار تومان) و به صورت ۴ هزار سهام (شِیر) ۲۵۰ قرانی تاسیس شد. در آغاز ۲ هزار سهام برای فروش عرضه شد و طی دو سال به فروش رسید. سپس دو هزار سهم دیگر منتشر شد و به فروش رسید. شرکت پس از آن سهام منتشر نکرد. فعالیت اصلی شرکت در صرافی بود و در زمینه خرید و فروش بروات و ترویج معاملات استقراضی و نقادی و مبادله مسکوکات فعالیت می‌کرد. ظاهرا کمپانی زمانی افتتاح شد که شعبه بانک شاهنشاهی در فارس فعالیت داشت و تجار به‌دلیل نارضایتی از معامله با بانک تصمیم به تشکیل شرکت گرفتند. این کمپانی در شهرهای تهران، اصفهان، یزد، بوشهر شعبی داشت و در خارج از کشور در شهرهای لندن، بمبئی و بغداد نیز فعال بود. رئیس کمپانی حاجی عبدالرحیم صاحب‌شیرازی علاوه‌بر فارس در بمبئی نیز فعالیت تجاری و صرافی داشت. کمپانی به سرعت پیشرفت کرد و در سال ۱۳۱۲ق ارزش سهام آن از ۲۵ تومان به ۲۷ تومان افزایش یافت. [۳] شرکت در جمادی الاولی ۱۳۱۸ق اعلام کرد که ارزش سهام آن ۴۰ درصد (از ده به چهارده) افزایش یافته است. همچنین مدعی بود که سود سالانه آن بیش از سود سالانه سرمایه‌گذاری در بانک‌های اروپایی است. بنا به ادعای شرکت حداکثر سود سالانه بانک ۱۰ درصد بود، ولی سود سالانه شرکت چیزی بیش از آن می‌‌شد. افزایش ارزش سهام شرکت باعث می‌‌شد که بخش عمده سهام آن با آنکه قابل انتقال بود، در دست صاحبان اولیه باقی بماند. کمپانی گروهی را برای رسیدگی به حساب سالانه تعیین کرده بود که «اعضای انتظامی شرکت» نام داشتند و ۶ نفر از تجار محترم و متدین فارس بودند که جمله از آنها آقا شیخ‌ابوالقاسم، حاجی محمدحسین نمازی، حاجی محمد صالح دهدشتی را نام برده‌اند. [۴ ]
کمپانی در پایان هر سال حساب جمع و خرج و منافع خود را منتشر می‌کرد. صورت حساب سالانه شرکت در سال‌های ۱۳۱۴ق[۵] ،۱۳۱۵ق[۶]۱۳۱۶ق [۷] و سال‌های بعد در حبل‌المتین منتشر شده است. در ضمن آگهی صورت حساب سال ۱۳۱۴ق آمده است: «به حمد الله والمنه کم‌کم اهالی ایران از مفاید کمپانی‌های ملکی و از مضار کمپانی‌های خارجه واقف می‌‌شوند. منافع کمپانی فارس به ملک و ملت اگر تصور شود، نه این مبلغ سابق‌الذکر است، بلکه صد برابر این مبلغ به مردم ایران فایده رسانده است. اولا آنکه به برکت این کمپانی اهالی فارس از خیال بانک واقف شده است و پای خود را جمع کرده ورنه میلیون‌ها خسارت بانک را داشتند. دوم آنکه این کمپانی محترم راه تجارت و منافع کمپانی را به اهل ایران آموخت. آخرین منفعت او به ملک و ملت این است که طلا و نقره‌شان را به خارجه نبرده است و با دیانت و درستکاری و امانت داری این کمپانی محترم سرمشق دیگران شده است. از خداوند ترقی این کمپانی و ازدیاد امثال او را خواهانیم.» در صورت حساب ۱۳۱۷ق نیز آمده که کمپانی ۶۴۴ سهم جدید به فروش رسانده و مبلغ ۵۴۱۸ تومان به «عایدی کمپانی» افزوده شده است. مدیر شرکت ۱۰ درصد از سود شرکت را به عنوان حق‌العمل به خود اختصاص می‌‌داد. جمع سود خالص شرکت در سال ۱۳۱۷ق ۴۹۶۰۳ تومان بود و از این مبلغ جمعا در دو نوبت ۶ ماه ۹۷۳۷ تومان بابت سود سهام به سهامداران داده شد و مبلغ ۳۹۸۶۶ تومان به عنوان «سرمایه طرف احتیاط» در شرکت ماند و عملا به ارزش سهام شرکت افزوده گشت [۸]. سرمایه طرف احتیاط در سال بعد یعنی آخر ۱۳۱۸ق به ۴۴۸۲۴ تومان افزایش یافت[۹] و در پایان سال ۱۳۲۱ق برابر با ۵۲۷۰۴ تومان بود.[۱۰]
روزنامه اختر درباره افزایش ارزش سهام شرکت می‌‌نویسد: «سبب عمده این ترقیات همانا از درستکاری و کارآگاهی مدیر و سایر وکلا و مباشرین امور کمپانی است و امیدواری تمام هست که به یاری خدا منافع سال‌های آینده بیشتر از این شود، چه معلوم است که هر کاری در آغاز مشکل بوده عاری از نقایص نمی‌شود خصوصا امثال این کارها که در میان ایرانیان چندان شیوعی ندارد.» [۱۱] کمپانی حساب ۶ ماهه خود را از قرار علی‌الحساب صدی چهار به مشترکان پرداخت می‌کرد و در پایان سال صورت حساب و تتمه منافع به مشترکان پرداخت می‌‌شد. [۱۲]
کمپانی تجارت فارس بیش از هر چیز با شعبه‌های بانک شاهنشاهی در منطقه رقابت می‌کرد. حبل‌المتین که آشکارا مخالف فعالیت بانک شاهنشاهی بود، از مهم‌ترین هواداران کمپانی تجارت فارس به شمار می‌‌آمد. در شماره‌های متعدد از حبل‌المتین ضمن تقدیر از فعالیت کمپانی فارس، از بانک شاهنشاهی به بدی یاد شده است[۱۳] و نویسنده حبل‌المتین می‌‌گفت: «امیدواریم که از برکت کمپانی [فارس] ریشه بانک که تمول ما را به باد داده و می‌‌دهد، از ایران کنده شود.» [۱۴]
کمپانی فارس به‌دلیل درستکاری و دقت بسیار مورد توجه تجار ایرانی بود و درباره آن گفته می‌‌شد «مانند بعضی امورات ما حیف و میل در آن نیست»، [۱۵] رونق این کمپانی بیش از هر چیز تهدیدی برای فعالیت‌های بانک شاهنشاهی به شمار می‌‌آمد. بانک شاهنشاهی بارها کوشش کرد تا صدور بیجک کمپانی فارس به دستور حکومت ممنوع شود [۱۶] و سرانجام نیز توانست با استفاده از حق انصاری نشر اسکناس مانع ادامه فعالیت کمپانی فارس شده آن را تعطیل کند.
پی‌نوشت‌ها:
۱ – حبل المتین، شماره ۳۲، سال۳ (ربیع الاول ۱۳۱۴ق)، ص ۴ـ ۵؛ برای گزارش سود شرکت در ۱۳۱۴ق نک: حبل المتین، ۱۳۱۵ق، ش۴۴، ص ۵۲۴؛ برای سال ۱۳۱۶ق نک: حبل المتین، سال۷، ش۳، ص ۳۵؛ برای سال ۱۳۱۸ق نک: حبل المتین، سال۹، ش۲، ص۹.
۲- جمالزاده، ۹۸؛ قس: ترابی‌فارسانی، ۷۹ که عمر شرکت را کوتاه دانسته و مدعی است بر اثر فشارهای مالی و گاه‌سیاسی در ۱۳۱۸ق برچیده شد.
۳- اختر، شماره ۳۵، سال ۲۱ (رمضان ۱۳۱۲ق)، ص ۵۱۴.
۴- حبل المتین، شماره ۴۳، سال ۷ (جمادی‌الاولی ۱۳۱۸ق)، ص ۸.
۵- حبل المتین، شماره ۴۴، سال ۲ (جمادی‌الاول ۱۳۱۵ق)، ص ۵۲۴.
۶ – حبل المتین، شماره ۳، سال ۶ (جمادی‌الثانی ۱۳۱۶ق)، ص ۲۸.
۷- حبل المتین، شماره ۳، سال ۷ (رجب ۱۳۱۷ق)، ص ۳۵.
۳- حبل المتین، شماره ۴۳، سال ۷ (جمادی‌الاولی ۱۳۱۸ق)، ص ۹.
۸- حبل المتین، شماره ۲، سال ۹ (جمادی‌الثانی ۱۳۱۹ق، ص ۹.
۹- حبل المتین، شماره ۴۵، سال ۱۲ (جمادی‌الثانی ۱۳۲۳ق)، ص ۱۰ـ ۱۱.
۱۰ – اختر، شماره ۳۵، سال ۲۱ (رمضان ۱۳۱۲ق)، ص ۵۱۴.
۱۱ – حبل المتین، شماره ۱۳، سال۵ (رمضان ۱۳۱۵ق)، ص۱۵۳.
۱۲ – حبل المتین، شماره ۱۱، سال ۴ (شعبان ۱۳۱۴ق)، ص ۱۳۲؛ شماره ۱۳ از همان سال ص ۱۵۰؛ نیز شماره ۲۵، سال۵ (ربیع الاول ۱۳۱۵ق)، ص ۴۲۴ و شماره ۲۷، همان سال، ص ۴۴۶.
۱۳ – حبل المتین، شماره ۱۳، سال۵ (رمضان ۱۳۱۵ق)، ص۱۵۳.
۱۴ – . ثریا، شماره ۸، سال ۲ (شعبان ۱۳۱۷ق)، ص ۱۲.
۱۵ – برای نمونه نگاه کنید: حبل‌المتین، شماره ۲۱، سال ۲ (ذی‌قعده ۱۳۱۴ق)، ص ۲۴۵؛ حبل المتین، شماره ۷، سال ۳ (رمضان ۱۳۱۳)، ص۴.
۱۶- تاریخچه سی ساله بانک ملی، ۵۲.
